تمدن از خاک سر بر آورده
در شمال شهر کاشان و غرب شهر آران و بیدگل شهر زیرزمینی به نام نوش آباد واقع است. کشف سازه‌های این شهر توسط فردی که قصد حفر چاه در منزل خود را داشت صورت گرفت. طبق آماری که زمین‌شناسان بیان کردند قدمت این شهر به ۱۵۰۰ سال پیش یعنی زمان ساسانیان می‌رسد. شهر نوش آباد پایتخت انوشیروان پادشاه ساسانی بوده و معماری این شهر زیرزمینی دارای ساختارهای متراکم، پیچیده و گسترده‌ای چون دالان‌های باریک تو در تو و اتاق‌هایی با ابعاد کوچک است. شهر زیرزمینی نوش آباد که به اصطلاح به آن (اویی) می گویند، در زیر بافت قدیم شهر نوش‌آباد شکل گرفته و تا سطح کنونی شهر نیز گسترده شده است. وسعت این شهر به دلیل ارتباط میان محله‌ها و حفاظت از جان و مال مردم در مواقع نا امنی زیاد بوده و در دو سطح افقی و عمودی گسترش یافته است. غیر از ورودی اصلی ارتفاع تمام قسمت‌های اویی به قد طبیعی یک انسان و بین ۱۷۰ تا ۱۸۰ سانتیمتر است.
کشف
خانم زهرا ساروخانی سرپرست هیات باستان‌شناسی در شمال اصفهان گفته است: «این دستکند پناهگاهی در زیر بافت تاریخی شهر سفیدشهر از توابع شهرستان آران‌و‌بیدگل قرار دارد. ورودی اصلی آن از طریق یک چاه به عمق دو متر در گوشه یکی از اتاق‌های دستکند سرداب خانه تاریخی بقال حفر شده است.» او با اشاره به شروع کاوش باستان‌شناسی در شهر زیرزمینی سفیدشهر از سه روز پیش اضافه کرد: «هنوز اطلاعات کاملی درباره قدمت و چگونگی گسترش آن به‌دست نیامده است. داخل فضاهای مورد اشاره تا ارتفاع یک متر و 20 سانتی‌متری پر شده و کاوش در آن بسیار سخت و زمان بر است. شهر زیرزمینی سفیدشهر بعد از نوش‌آباد دومین شهر زیرزمینی شناسایی شده در ایران (دستکند پناهگاهی زیر بافت تاریخی شهر) است.»
او با اشاره به صحبت‌های پیرمردان سفیدشهر درباره این ورودی گفته است: «آنها می‌گویند ۵۰ سال پیش که داخل این فضا شدیم، از سرداب به خانه بقال رفتیم.» ساروخانی در ادامه با اشاره به موقعیت چاه ورودی شهرزیرزمینی اضافه کرد: «این چاه کوچکترین بخش سرداب است، دسترسی به سرداب نیز مشکل است بنابراین باید طبیعتاً همین شهرزیرزمینی باشد چون معمولاً ورودی و دسترسی فضاهای پناهگاهی برای دستکندها قدری به سختی انجام می‌شود. هنوز‌اطلاعات کاملی در باره قدمت و چگونگی گسترش این شهر زیرزمینی به دست نیاورده‌ایم و باید کاوش‌ها در این منطقه را کامل کنیم.» این باستان‌شناس با اشاره به وجود شباهت‌هایی بین این شهر زیرزمینی در سفیدشهر با شهر زیرزمینی نوش‌آباد ادامه داد: «اعلام نظر نهایی درباره وجود شباهت بین این دو شهر زیرزمینی به تمام شدن خاکبرداری از این فضا و انجام بررسی‌های اولیه نیاز دارد.»
اعتبار نمی‌دهند
ساروخانی با تاکید بر وارد شدن تیم باستان‌شناس به این شهر زیرزمینی از روز سه‌شنبه ۱۰ بهمن و ادامه داشتن کار کاوش‌ها در این شهر زیرزمینی اضافه کرد: «حفاری در عمق ۱۵ متری زمین مشکل است، در واقع کار در شهرهای زیرزمینی سخت است. ما به سختی کار می‌کنیم و آن زمانبر است حتی احتمال ریزش سقف و برخی مشکلات دیگر وجود دارد، فضاها بسیار تنگ است در جایی که ۶۰ سانتیمتر عرض دارد باید خاکبرداری کرد، اگر ما ۱۰۰ متر هم پیش برویم در این خاکبرداری باید خاک‌های اضافه مسافت صد متر را با سطل‌های خاک به دهانه چاه برسانیم.» او به زمان بر بودن حفاری در شهرهای زیرزمینی در ایران اشاره کرد و گفت: «هر چند زمان مجوز کاوش‌های باستان‌شناسی یک ماهه است اما با توجه به این مشکلات مجوز کاوش در شهرهای زیرزمینی تا دو ماه اعتبار دارد.» سرپرست هیات باستان‌شناسی شهر زیرزمینی سفیدشهر آران و بیدگل همچنین از کمبود امکانات کاوش در این شرایط سخت خبر داد و اضافه کرد: «متاسفانه اعتبار خاصی برای این کار نداریم.»
احتمال شهرهای بیشتر
آقای فریدون الله یاری مدیر کل میراث فرهنگی استان اصفهان گفته است: «کاوش‌های باستان شناسی در دستکندهای زیرزمینی سفید شهر با پیگیری اداره کل میراث فرهنگی استان و اخذ مجوزهای لازم آغاز شد. با توجه به بررسی‌های اولیه و مصاحبه با سالمندان منطقه کاوش از سرداب خانه تاریخی بقال آغاز شد.»
او اضافه کرد: «با توجه به مطالعات مردم شناسی اولیه انجام شده در سفید شهر(همزمان با کاوش‌ها) وسعت این دستکندها حداقل نیمی از زیر بافت تاریخی شهر را تشکیل می‌دهد. همچنین به دلیل اینکه دسترسی به این اثر که در محل به شهر زیرزمینی معروف است از تاریخ دهم بهمن ماه بوده، چگونگی آن و همچنین گسترش و تعیین قدمت آن نیاز به ادامه کاوش‌ها و مطالعات و بررسی‌های میدانی دارد. با توجه به نزدیکی پناهگاه زیرزمینی (شهر زیرزمینی) نوش آباد به سفیدشهر (فاصله 10کیلومتری) احتمال وجود دستکندهای زیرزمینی به مانند آنچه در نوش آباد است وجود دارد.»
او ادامه داد: «این دستکندها با کاربری پناهگاه‌های زیرزمینی با عنوان شهرهای زیرزمینی شناخته شده‌اند و با ادامه کاوش‌های باستان شناسی و تکمیل اطلاعات در این خصوص، شهر زیرزمینی سفید شهر دومین شهر زیرزمینی بعد از نوش آباد در شمال منطقه اصفهان خواهد بود.»
گزارش مردمی
آقای جواد صدیقیان مدیر میراث فرهنگی آران و بیدگل با اشاره به کشف دومین شهر زیرزمینی پس از نوش‌آباد در شهرستان آران و بیدگل گفته است: «با توجه به گزارش‌های مداوم مردم محلی مبنی بر وجود تونل مانند زیرزمینی در سفیدشهر آران و بیدگل، کاوش‌های اولیه باستان‌شناسی در این منطقه انجام که به کشف دومین شهر زیرزمینی دستکند در این شهرستان منجر شد.»
او با بیان اینکه ورودی فعلی این خانه در سرداب یک خانه تاریخی قرار دارد، ادامه داد: «شهر زیرزمینی نوش‌آباد به شکل اتفاقی توسط یکی از اهالی محل کشف شده بود و تا مدت‌ها برای عبور و مرور به آن از سرداب مجاور این شهر تاریخی استفاده می‌شد تا اینکه پس از پیشبرد کاوش‌ها در این شهر ورودی اصلی آن نیز کشف شد. بر این اساس احتمال دارد که ورودی اصلی این شهر زیرزمینی نیز در مکان دیگری باشد که پس از خاکبرداری و تکمیل کاوش‌ها این موضوع به شکل دقیق مشخص می‌شود، البته بر این نکته باید تاکید کنم که تمام این موارد بر اساس احتمال مطرح است.»
او با بیان اینکه وسعت این نوع دستکندها حداقل نیمی از زیر بافت تاریخی شهر را در بر می‌گیرد، اضافه کرد: «به‌طور معمول این دستکندها، کاربری پناهگاه‌های زیرزمینی داشته و با عنوان شهرهای زیرزمینی شناخته می‌شوند.»
صدیقیان با اشاره به زمان تکمیل عملیات در شهر زیرزمینی نوش آباد نیز گفته است: «هنوز بازگشایی یکی از طبقات شهر زیرزمینی نوش آباد متعلق به دوره ساسانی نیز تکمیل نشده است چراکه این نوع عملیات باستان شناسی زمانبر و نیازمند دقت کافی تیم مستقر در مناطق است. بر این اساس گسترش و تعیین قدمت شهر زیرزمینی سفیدشهر نیز نیازمند بررسی‌های دقیق میدانی و کاوش‌های باستان شناسی است.» مدیر میراث فرهنگی آران و بیدگل احتمال وجود دستکندهای زیرزمینی دیگر در این شهرستان را امری محتمل برشمرد و اضافه کرد: «پناهگاه زیرزمینی نوش آباد در ۱۰ کیلومتری سفید شهر قرار دارد و بر این اساس احتمال وجود دستکندهای زیرزمینی دیگر بعید به نظر نمی‌رسد.» ایران سرزمین کهنی است که داستان زیادی را در دل خود دارد، این شهر نه نخستین کشف تاریخی ایران و نه آخرین آنها خواهد بود و مسلماً توجه بیشتر به بخش باستان شناسی می‌تواند پرده از رازهای پنهانی زیادی بردارد که تاریخ این کشور را بهتر بیان می‌کند. ضمن‌اینکه می‌تواند کمک چشمگیری به رشد گردشگری و درآمدزایی کشور داشته باشد.
