احیای واقع‌گرایی در سیاست خارجی
دولت‌ها و کابینه‌ها در ایران و حتی در سایر کشورها در تبیین سیاست خارجی کلان و در یک فرایند نخبگانی پذیرفته‌شده با حضور نهادها و ساختارهای ذی‌نفوذ در عرصه سیاست خارجی، در مقام کارگزار اصول کلی نظام برمی‌آیند؛ بنابراین پیش از پاسخ به این سوال که رویکرد دولت سیزدهم به برجام چگونه خواهد بود، باید دانست که رویکرد رسمی نظام در قبال برجام و روند احیای آن چیست و ایران در چه صورتی حاضر است اجرای تعهدات کاسته شده خود را از نو، در پیش بگیرد؟ برای این سوال، باید به سخنرانی ابتدای سال رهبر انقلاب اشاره کنیم.
سیاست رسمی نظام درباره احیای برجام چیست؟
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی، روز یکم فروردین‌ماه1400 در سخنرانی نوروزی خطاب به ملت ایران، با اشاره به سیاست قطعی نظام درمورد برجام تاکید کرد: «سیاست کشور در باب تعامل با طرف‌های برجامی و در باب خود برجام، صریحا اعلام شده است؛ از این سیاست هیچ تخطی نباید کرد؛ این سیاست مورد اتفاق همه بوده است. آن سیاست هم عبارت از این است که آمریکایی‌ها باید تمام تحریم‌ها را لغو کنند، بعد ما راستیآزمایی خواهیم کرد؛ چنانچه به معنای واقعی کلمه لغو شده بود، آن وقت ما به تعهدات برجامی‌مان برمی‌گردیم، یعنی بدون هیچ مشکلی به تعهدات برخواهیم گشت. این، سیاست قطعی است». پس از این فرمایشات، دولتمردان نیز از تریبون‌های مختلف این مساله را تکرار کردند که شرط بازگشت ایران به برجام، اول رفع کامل تحریم‌ها و دوم «راستیآزمایی» ازسوی ایران است. دولتمردان تلاش داشتند با کوتاه اعلام کردن فرصت راستیآزمایی لغو تحریم‌ها، مذاکرات احیای برجام در وین را با هر کیفیت ممکن و بدون درنظرگرفتن عایدی برای ملت ایران به پایان برسانند تا صرفا، توافق حاصله برای نامزد مدنظر دولت در انتخابات ریاست‌جمهوری، امتیاز سیاسی به همراه آورد.
بر همین اساس، حسن روحانی روز 25فروردین در جلسه هیات دولت گفت که «بعضی‌ها بلد نیستند و حرف‌هایی می‌زنند این در حالی است که ما شرایط راستیآزمایی را طراحی کردیم و می‌دانیم که زمان زیادی نمی‌برد». اشاره تلویحی روحانی به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس بود که زمان واقعی برای راستیآزمایی لغو تحریم‌ها را سه تا 6 ماه اعلام کرده بود. این مرکز در گزارش خود تصریح کرد: «بدیهی است که راستیآزمایی واقعی رفع تحریم‌ها و تحقق شاخص‌های سنجش‌پذیر ارائه‌شده از طرف ایران، در چند ساعت و چند روز ممکن نبوده و حداقل سه تا ۶ ماه زمان نیاز دارد». فارغ از اهمال دولت روحانی در زمان‌سنجی برای راستیآزمایی، آنچه مشخصا در برهه فعلی از اهمیت برخوردار است، رویکرد دولت آینده به برجام است. برای فهم بهتر این رویکرد، باید به اظهارات رییس‌جمهوری منتخب در دوران پیش و پس از انتخابات ریاست‌جمهوری نگاهی بیندازیم.
نگاه رئیسی به برجام چگونه است؟
برای آنکه رویکرد سید ابراهیم رئیسی به مقوله برجام را درک کنیم و بسنجیم، جای تبلیغات سوء برخی رسانه‌های داخلی و رسانه‌های معاند، باید به اظهارات انتخاباتی او نقب بزنیم. رئیسی، رییس‌جمهور منتخب روز 31خرداد در اولین نشست خبری خود، با اشاره به اقدامات مقتضی ازسوی آمریکا گفت: آمریکا موظف است تمام تحریم‌های ظالمانه علیه ملت ایران را رفع کند و آنچه در دولت دوازدهم و دولت من مورد تاکید است، رفع تحریم‌ها و راستیآزمایی است. آمریکا باید به دنیا پاسخ دهد که چرا نسبت‌به انجام تعهدات خود درمقابل ایران تعلل می‌کند؟ و اروپا باید پاسخ دهد که چرا همکاری با آمریکا را پیگیری می‌کند؟ رئیسی افزود: پیشنهاد جدی من به دولت آمریکا این است که سریعا به تعهدات خود عمل کرده و تمامی تحریم‌ها را رفع کند و اینگونه صداقت خود را نشان دهد. ملت ایران از برجام خاطره خوشی ندارد چون براساس برجام شاهد آورده مناسب برای خود نیست که دلیل آن هم عهدشکنی آمریکا و عمل نکردن اروپا به تعهداتش بود. رئیسی درباره خواسته غرب برای مذاکره پیرامون توانمندی‌های موشکی و منطقه‌ای ایران نیز تصریح کرد: مسائل منطقه‌ای و موشکی قابل‌مذاکره نیست. موضوعی را که مذاکره و توافق شد عمل نکردند. چطور می‌خواهند وارد مسائل جدید شوند؟
رئیسی روز 22خرداد و در جریان سومین مناظره انتخابات ریاست‌جمهوری نیز رویکردش درباره برجام و سیاست خارجی را اینگونه بیان کرده بود: اقتدار خارجی امتداد اقتدار داخلی است. صریح بگویم، ما به برجام به‌عنوان یک قراردادی که مقام معظم رهبری آن را با ۹بند تایید کردند حتما به‌عنوان یک قرارداد و تعهدی که همه دولت‌ها باید به آن پایبند باشند، پایبند هستیم اما برجام را شما نمی‌توانید اجرا کنید. برجام یک دولت مقتدر می‌خواهد که آن را اجرا کند. پیش از این، رئیسی در دومین مناظره ریاست‌جمهوری نیز با اشاره به وظیفه دولت آینده برای رفع تحریم‌ها تاکید کرده بود: هر دولتی که روی کار بیاید یکی از وظایف مهمش رفع تحریم‌های ظالمانه است و باید با همه وجود دنبال کند که این قضیه رفع شود و باید خنثی‌سازی تحریم‌ها در دستورکار قرار بگیرد و اقتصاد هم شرطی نشود.
اظهارات رئیسی پیش و پس از انتخابات نشان می‌دهد که او نگاهی کاملا منطقی و واقع‌بینانه به برجام و به‌طورکلی عرصه سیاست خارجی دارد و درصدد است با رفع ضعف‌های رویکردی دولت روحانی که نوعا مبتنی بر خوش‌بینی و اعتماد وافر بود، پایه‌های دیپلماسی دولت خود را بر سه‌گانه عزت، حکمت، مصلحت با سویه توجه عملی به منافع ملی بنا نهد.
نگاه واقع‌بینانه رئیسی به سیاست خارجی
رسانه‌های نزدیک به دولت اعتدال، پیش و پس از انتخابات ریاست‌جمهوری کوشیدند اصولگرایان و به‌ویژه سیدابراهیم رئیسی را فردی خارق عادت اصول دیپلماسی و سیاست خارجی نشان بدهند و چنین القا کنند که در صورت پیروزی رئیسی، فشار تحریم‌ها بر ملت ایران افزایش خواهد یافت. این در حالی است که به‌زعم کارگزاران سیاست خارجی، رئیسی فردی واقع‌بین است. برای نمونه، سیدعباس عراقچی، مسوول تیم مذاکره‌کننده ایران در وین، پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری 1400 در گفت‌وگو با خبرنگار شبکه الجزیره درباره رویکرد رئیسی به سیاست خارجی تصریح کرد: مواضع جناب آقای رئیسی در حوزه سیاست خارجی، آن‌طور که در دوران رقابت‌های انتخاباتی بیان شد، نشان‌دهنده یک سیاست واقع‌بینانه و تعامل‌گرایانه است که بر مبنای همکاری با جامعه بین‌الملل و تعامل سازنده اقتصادی قرار دارد. مواضع ایشان در مورد برجام و مذاکرات جاری هم نشان‌دهنده همین واقع‌بینی و عملگرایی در سیاست خارجی است. اطمینان دارم در صورت انتخاب ایشان هیچ خللی در مسیر مذاکرات ایجاد نخواهد شد. علاوه‌بر عراقچی، محمدجواد ظریف، وزیر امورخارجه نیز در ابتدای تیرماه
سپری شده، در نشست دیپلماسی آنتالیا با تمجید از رویکرد سیاست خارجی رییس‌جمهوری منتخب تاکید کرد: رییس‌جمهوری انتخاب‌شده که مردی منطقی است؛ من با او 30سال کار کردم و او را خوب می‌شناسم. او مردی شایسته و منطقی است. من باور دارم که سیاست خارجی ایران که مبتنی بر وفاق است، ادامه می‌یابد.
برای بررسی بیشتر اینکه دولت آینده در قبال برجام و سیاست خارجی باید چه رفتاری از خود بروز بدهد، به سراغ دکتر فؤاد ایزدی، کارشناس مسائل بین‌الملل رفتیم. ایزدی معتقد است که دولت آینده نباید با تکرار اشتباهات دولت‌های یازدهم و دوازدهم، به غرب برای عمل تعهداتش دل خوش کند. ایزدی باور دارد که خصومت آمریکا با ایران چیزی نیست که با برجام حل‌شدنی باشد. در ادامه مشروح گفت‌وگوی «صبح‌نو» با فؤاد ایزدی را از نظر خواهید گذراند.
حل مساله با آمریکا نباید به اولویت
دولت سیزدهم تبدیل شود
دکتر فؤاد ایزدی، کارشناس مسائل بین‌الملل در گفت‌وگو با خبرنگار «صبح‌نو»، با اشاره به اولویت سیاست خارجی دولت آینده تصریح کرد: بعد از جنگ تحمیلی اولویت سیاست خارجی در دولت‌های متعدد یعنی هاشمی، خاتمی و اواخر دولت آقای احمدی‌نژاد، حل مشکل با آمریکا و عادی‌سازی روابط با این کشور بود. با توجه به تجربیات 30سال گذشته اگر اولویت دولت آقای رئیسی هم حل مشکل با آمریکا باشد، اشتباه بزرگی تکرار خواهد شد که امید داریم چنین نشود. وی با بیان اینکه مساله میان ایران و آمریکا حل‌شدنی نیست، افزود: تا زمانی که آمریکا آمریکاست و ایران جمهوری اسلامی است، این مشکلات و مسائل حل نخواهند شد و صرفا باید مدیریت کرد. ایزدی با اشاره به لزوم درس گرفتن دولت سیزدهم از اشتباهات دولت‌های یازدهم و دوازدهم در عرصه سیاست خارجی گفت: حل مساله و مشکل با آمریکا، نباید به اولویت اصلی سیاست خارجی دولت سیزدهم تبدیل شود. وقتی حل مساله با آمریکا در اولویت نباشد، در آن صورت سیاست خارجی در حوزه‌های دیگر ازجمله ارتباط با همسایگان و ارتباط با کشورهایی که می‌خواهند با ایران کار کنند، فعال‌تر می‌شود. ایزدی با اشاره به لزوم توجه دولت آینده به دیپلماسی عمومی تصریح کرد:
با توجه به ادبیات آقای رئیسی که ادبیات اصیل انقلاب اسلامی است با این محوریت که انقلاب اسلامی در حوزه سیاست خارجی واجد پیام و تاثیرگذار است؛ بنابراین، دیپلماسی عمومی باید در دولت ایشان به‌طورجدی دنبال شود. این کارشناس مسائل بین‌الملل با اشاره به لزوم توجه دولت آینده به دیپلماسی اقتصادی گفت: با توجه به مشکلات اقتصادی کشور، باید بیش‌ازپیش به دیپلماسی اقتصادی به‌ویژه ارتباط با همسایگان توجه شود. ارتقای دانش افرادی که در
سیاست خارجی کار می‌کنند، تخصصی شدن موضوع سیاست خارجی و کادرسازی در این حوزه، موضوعات دیگری است که باید بیشتر به آن‌ها توجه شود. ایزدی با بیان اینکه افرادی که در تیم سیاست خارجی دولت سیزدهم کار می‌کنند باید به
قانون اساسی باور داشته باشند، تاکید کرد: ظلم‌ستیزی، ضدیت با استکبار و کمک به مستضعفان اصول ابتدایی قانون اساسی ماست و بعضا می‌بینیم افرادی که در سیاست خارجی حضور دارند، قلبا به این اصول باور ندارند و برای اجرای مفاد قانون اساسی عملا کاری انجام نمی‌دهند. این روند غلطی است که طبیعتا باید در دولت آقای رئیسی اصلاح شود.
